بسیاری از کارشناسان نهادهای متولی همچون میراث فرهنگی دلیل تخریب خانه‌ها و بافت‌های ارزشمند تاریخی را ثبت ملی نشدن آن عنوان می‌کنند دلیلی که باعث می‌شود مالکان این خانه‌ها به‌راحتی اقدام به تخریب کرده و نهادهای متولی آن‌طور که باید نتوانند از لحاظ قانونی مانع این اقدام شوند.
به گزارش گروه فرهنگ و هنرخبرگزاری سلامت(طبنا) عماری اصفهان همواره مایه مباهات و افتخار نه‌تنها اصفهانی‌ها که حتی جهانیان بوده است. همین موضوع باعث شده است که سالیانه گردشگران بسیاری از نقاط مختلف دنیا، برای قدم زدن در اصفهان به‌ویژه کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت‌های تاریخی این شهر سفر کنند. این معماری، مجموعه‌ای از خانه‌های قدیمی، کوچه‌های باریک، ساباط‌ها، و سایر سازه‌هایی است که در عین زیبایی، بیانگر میراث به‌جامانده از گذشتگان است.
میراثی که اوج هنر، زیبایی و درک صحیح از معماری و فضای پیرامون را نشان می‌دهد، اما متأسفانه شهر اصفهان باوجوداینکه به‌عنوان شهر موزه شناخته‌شده و در میان شهرهای کشور ازلحاظ معماری و خاص بودن خانه‌های تاریخی معروف است، دچار معضل تخریب این خانه‌ها و بافت‌های ارزشمند تاریخی است البته نکته‌ای که باید در نظر داشت این معضل مختص به شهر اصفهان نبوده و تمام کشور به‌نوعی با این مسئله درگیر است اما در این شهر به دلیل دارا بودن خانه‌ها و بافت‌های تاریخی ارزشمند و منحصربه‌فرد این موضوع بیشتر به چشم می‌خورد.
وقتی علل تخریب ریشه‌یابی می‌شود بسیاری از کارشناسان نهادهای متولی همچون میراث فرهنگی دلیل تخریب خانه‌ها و بافت‌های ارزشمند تاریخی را ثبت ملی نشدن آنان عنوان می‌کنند دلیلی که باعث می‌شود مالکان این خانه‌ها به‌راحتی اقدام به تخریب آنان کرده و نهادهای متولی آن‌طور که باید نتوانند ازلحاظ قانونی مانع این اقدام شوند که نمونه بارز آن را می‌توان در تخریب خانه حاج شکری در اصفهان که به‌تازگی رخ داد، اشاره کرد خانه‌ای که باوجود ستاره بودن به دلیل اینکه ثبت ملی نشده بود مالک آن اقدام به تخریب آن کرد به همین جهت پرسش اصلی که مطرح می‌شود این است که چه خلاءها و مشکلاتی بر سر راه ثبت ملی شدن خانه‌های تاریخی وجود دارد و مهم‌تر از همه چه راهکاری برای تسهیل در این روند باید اتخاذ شود؟
شاخص‌های نوین ثبت خانه تاریخی در جهان
مریم قاسمی، دکترای معماری و نویسنده کتاب به ایمنا می‌گوید: شروع ثبت ملی خانه‌های تاریخی کشور از سال ۱۳۵۳ بود که عمده این خانه بیشتر متعلق به شهر اصفهان بودند. خانه‌های تاریخی از اصفهان همچون «نایب»، «هریتاش» در آن زمان ثب ملی شدند که ازنظر ارزشمند هنری و زیبایی درجه اول محسوب شده و فوق‌العاده نفیس و مملو از تزئینات بودند.
وی می‌افزاید: در ابتدا خانه‌های تاریخی بر اساس تزئینات و معماری در ایران و دنیا ثبت می‌شدند تا آنکه اجلاس‌های متعددی گرفته شد و درنهایت در اجلاسی که سال ۲۰۰۷ مرتبط با خانه‌های تاریخی جهان در وین برگزار شد، شاخصه‌هایی به‌غیراز ارزش هنری و تزئیناتی برای ثبت خانه‌های تاریخی تأکید شد. در این شاخصه جدید یک دسته از خانه‌های تاریخی دارای ارزش ثبت از لحاظ حضور و زندگی آن شخصیت برجسته علمی، ادبی، سیاسی، فرهنگی و هنری در آن خانه بودند به‌عنوان‌مثال در دنیای امروز خانه چارلز دیکنز و خانه بتون بر اساس این ارزش‌گذاری و ثبت ملی آن کشور شدند که ظرفیت ثبت خانه‌های تاریخی بر اساس این شاخصه در شهر اصفهان بسیار زیاد است زیرا هنرمندان و ادبا و بزرگان زیادی در اصفهان زیست می‌کردند، که نمونه بارز آن را می‌توان به خانه حاج مصور الملکی اشاره کرد.
وی اضافه می‌کند: شاخصه دوم در ثبت، خانه‌هایی هستند که یک رویداد و واقعه مهم تاریخی و هنری در آن صورت گرفته بود، به‌عنوان‌مثال خانه مشروطیت یکی از این خانه‌ها است که بر اساس این شاخصه ثبت ملی شد. شاخصه سوم خانه‌های تاریخی متعلق به عوام است که در هر منطقه سبکی از زندگی را به نمایش می‌گذارد، شاخصه چهارم خانه‌های تاریخی دارای ارزش‌های هنری و تزئینات هنری بسیار نفیس است که می‌توان به «خانه مارتا پیترز» در اصفهان اشاره کرد که اکنون دفتر دانشگاه هنر در آن واقع‌شده است.
قاسمی می‌گوید: شاخصه پنجم برای ثبت خانه‌های تاریخی، خانه‌هایی هستند که اشخاص در آن مجموعه‌هایی را نگه‌داری می‌کنند که قابل بازدید برای عموم مردم است، شاخصه دیگر در ثبت، خانه‌های تاریخی هستند که طی بازدید از این خانه‌ها، سیر تاریخی ادوار مختلف در آن مشهود است.
وی اظهار می‌کند: شهر اصفهان، از دوره صفوی تا به امروز دارای خانه‌های تاریخی با ارزش معماری بالایی است که خانه‌های اعیانی قاجاری و دوره پهلوی اول نیز به همان سبک و شیوه بوده است، اما در دوره دوم پهلوی نیز سبک معماری تغییر کرده اما معماران بزرگ جهانی نیز در این دوره تاریخی آثار معماری شاخصی را از خود به‌جای گذاشته‌اند که می‌توان به مجتمع مسکونی «امین» روبروی پل خواجو اثر فرید جانسون اشاره کرد و یا معمار «فریدمن» مجتمع مسکونی سرو را برای پلی اکریل در «باغ زیار» مبتنی بر ارزش‌های خاص معماری بنا نهاد اما از این نوع خانه‌ها حمایت قانونی صورت نمی‌گیرد. ژ
فرآیند ثبت ملی خانه‌های تاریخی
این دکترای معماری می‌افزاید: برای اینکه یک‌خانه تاریخی ثبت ملی بشود باید یک فرایندی را طی کند که نخستین گام آن تهیه یک گزارش از اثر است که از آن جمله می‌توان به گزارش‌های ثبتی دقیق در دهه ۵۰ توسط بزرگانی چون زنده‌یاد باقر آیت‌الله زاده شیرازی پدر علم نوین مرمت یادکرد.
وی ادامه می‌دهد: پس از اینکه گزارش توسط کارشناسان از بنا تهیه می‌شد، در شورای ثبت استان مطرح و طی فرایندی در شورای ثبت کشور تأیید می‌شد، اما متأسفانه مشکلی که امروز شاهد آن هستیم این است که طی سال‌های گذشته آن حمایت مالی و غیرمالی سازمان‌های ذی‌ربط همچون میراث فرهنگی که باید از این خانه‌های ثبتی می‌شد، صورت نگرفته است و یک بلاتکلیفی برای مالکان این خانه‌ها ایجادشده است.
ناقص اجراشدن قوانین حقوقی برای حفاظت از خانه‌های تاریخی
قاسمی ادامه می‌دهد: مشکل دیگر در ارتباط با ثبت ملی خانه‌های تاریخی با آن روبه‌رو هستیم این است که قوانین حقوقی ما در زمینه مدیریت این خانه‌های تاریخی کامل نیست و یا کامل اجرا نمی‌شود، چراکه شاهد هستیم برخی از این خانه‌های تاریخی در قالب وراث چند ده نفر مالک دارند که جمع‌کردن این مالکین به دور یک میز برای یک تصمیم‌گیری مثل مرمت کاری بسیار سخت و پیچیده است و در عمل برای مدیریت شهری چالش ایجاد کرده است.
وی می‌گوید: بر این اساس روند ثبت ملی شدن خانه‌های تاریخی در کشور کند است، چراکه ثبت ملی شدن خانه‌ها برای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مسئولیت ایجاد می‌کند، بنابراین شرط ابراز تمایل مالکین برای ثبت ملی شدن خانه‌های تاریخی طی سال‌های گذشته برای آغاز مرمت تأکید شده است که خانه ملاباشی در اصفهان از آن جمله است.
نویسنده کتاب‌خانه‌های قاجاری تصریح می‌کند: امروزه بسیاری از خانه‌های تاریخی در کوچه و پس‌کوچه‌های شهر اصفهان وجود دارند که دارای ارزش هنری بوده اما چون به‌خوبی شناسایی نشده‌اند، شاهد از بین رفتن یک‌شبه آن‌ها هستیم. در توضیح اینکه خانه تاریخی «حاج شکری» جز کدام دسته از خانه‌های تاریخی محسوب می‌شد، باید گفت که این خانه در مجاورت دوخانه تاریخی ستاره‌دار واقع‌شده بود که هر خانه تاریخی ثبت‌شده یک حریمی دارد که در این حریم یکسری اتفاقات باید انجام و برخی از وقایع همچون تخریب خانه‌های مجاور آن نباید صورت بگیرد.
لزوم پیوستگی و ارتباط میان تاروپودهای تاریخی شهر اصفهان
وی ادامه می‌دهد: مشکلی که بافت تاریخی خانه‌ها دارند این است که متأسفانه بناها را به‌صورت یک سلول مجزا می‌بینیم درحالی‌که شهر اصفهان همچون یک فرش است که از تاروپودهایی تشکیل‌شده و پارگی هر تار می‌تواند بر پود فرش در بخش دیگر اثر بگذارد و گسیختگی امروز شهر اصفهان به دلیل از بین رفتن ارتباط میان تاروپودهای تاریخی این شهراست.
قاسمی می‌گوید: حفاظت از خانه‌های تاریخی به دلیل قدمت زیاد خانه، نیازمند مراقبت‌های خیلی خاص دارد که با ثبت ملی شدن یک‌خانه تاریخی، دست مالکین در خیلی از زمینه‌ها بسته‌شده و درعین‌حال به دلیل نبود حمایت‌های جدی از سوی دولت، یک بلاتکلیفی ایجادشده است که سرنوشت تلخی را برای این خانه شاهدیم.
ثبت ۱۰۰۰ اثر تاریخی در اصفهان از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۸۴
ایمنا برای بررسی ثبت ملی نشدن برخی خانه‌های تاریخی در شهرهای کشور به‌ویژه شهر اصفهان موضوع را از علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان جویا می‌شود، وی بابیان اینکه قصه قانون حفاظت از بناهای تاریخی از سال ۱۳۰۸ شروع و پس‌ازآن مرمت اساسی ابنیه تاریخی آغاز می‌شود، می‌گوید: برای بحث حفاظت شاخصه مهم آن است که ابنیه تاریخی باید شناسنامه‌دار شود که بر این اساس جریان ثبت ملی آثار ملموس و ناملموس آغاز به کار می‌کند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان می‌افزاید: اولین اثر ثبتی اصفهان چهارباغ عباسی و بازار چهارباغ عباسی در سال ۱۳۱۰ است، که طبق آمار و ارقام موجود از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۸۴ تقریباً نزدیک به هزار اثر تاریخی در استان اصفهان ثبت ملی شدند، اما بر اساس نهضت وجهشی که از سال ۱۳۸۴ در زمینهٔ ثبت ملی آثار تاریخی در کشور شروع شد، تقریباً تاکنون بالغ‌بر دو هزار اثر ملموس و ناملموس استان ثبت ملی شده است.
وی ادامه می‌دهد: ثبت ملی هم از شاخصه‌های مهم حفاظت از ابنیه تاریخی به‌حساب می‌آید، به‌عنوان‌مثال خانه تاریخی حاج شکری که به‌تازگی تخریب‌شده به دلیل اینکه ثبت ملی نشده بود، دست اداره کل میراث فرهنگی در رابطه با حفاظت از آن کوتاه بود.
ایزدی تأکید می‌کند: در اثر ثبت ملی شدن آن ابنیه شناسنامه‌دار شده و سپس هم میراث فرهنگی و هم مالکین موظف به حفاظت از این ابنیه تاریخی هستند، در این میان برخی از آثار تاریخی ملی مثل تخت جمشید، عالی‌قاپو کاخ چهل‌ستون و … جز نفایس ملی محسوب می‌شوند که دولت اجازه واگذاری به غیر را نداده و دولت موظف به حفاظت از آن‌ها است.
مشکلات پیش رو ثبت ملی خانه‌های تاریخی
وی ادامه می‌دهد: اما آثار تاریخی دیگری مثل خانه‌های تاریخی موجود است که مالکان آن یا دولتی و یا خصوصی است، در برهه‌ای زمانی اعلام شد که اصفهان دارای ۵۰۰ خانه تاریخی است و مالکیت اغلب آن‌ها خصوصی است. برای ثبت ملی شدن خانه‌های تاریخی یا با ابراز تمایل مالکان فرآیند از مسیر اداره کل میراث فرهنگی پیگیری و انجام می‌شود و یا دولت به این نتیجه می‌رسد که یک‌خانه تاریخی ارزشمند است که در این حالت دو اتفاق صورت می‌گیرد یا خانه واجد ارزشمند محسوب شده و یا ثبت ملی می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان می‌گوید: در این میان شرایطی پیش می‌آید که مالکین و یا عمدتاً وارثین خانه‌های تاریخی تمایلی برای ثبت ملی شدن خانه خود نداشته چراکه آن‌ها را با محدودیت‌هایی ساخت و سازی مواجه می‌کند و در پی تخریب و یا گرفتن مجوزها برای بهره‌برداری از خانه‌های تاریخی به شکل مورد تمایل خود هستند.
وی اضافه می‌کند: نکته حائز اهمیت در بحث نگه‌داری و حفاظت از خانه‌های تاریخی این است که اداره کل میراث فرهنگی نمی‌تواند نسبت به نبود ثبت ملی خانه‌های دارای ارزش بی‌تفاوت باشد و نه می‌تواند همچون برخی از دوستداران تاریخ و میراث، نگاه عاشقانه و تک‌بعدی بدونِ در نظر گرفتن منافع مالکین و وارثین داشته باشد.
راهکار حفاظت از خانه‌های تاریخی
ایزدی تصریح می‌کند: راهکاری که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای تأمین هر دو نگاه در قبال خانه‌های تاریخی یافته است، رونق صنعت گردشگری برای این موضوع است، خانه‌های تاریخی به دلیل قدمت دچار فرسودگی‌های است که حفاظت و مرمت آن باید ۲۴ ساعته باشد و به‌صورت کلی دولت‌ها در جهان توانایی این میزان حفاظت و مرمت‌ها را ندارند، لذا توسعه صنعت گردشگری راهکار اندیشیده شده است.
وی ادامه می‌دهد: به‌عنوان‌مثال امروزه در هسته مرکزی شهر اصفهان، به‌راحتی نمی‌توان زمینی را برای بحث ساخت هتل و کاربری مشابه یافت و یا اگر یافت شود قیمت زمین سرسام‌آور است که برای به‌کارگیری در صنعت گردشگری مقرون‌به‌صرفه نیست، بنابراین بهترین راهکار برای شهرهای تاریخی مثل اصفهان و کاشان، گرفتن امتیاز اقامتگاه‌های سنتی در خانه‌های تاریخی در دل مرکزیت شهر است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان می‌افزاید: شهر کاشان در این زمینه از شهر اصفهان پیشتاز است، چراکه نزدیک به ۷۰ اقامتگاه سنتی و بوم گردی در شهر کاشان وجود دارد که این رقم سه برابر تعداد اقامتگاه‌های سنتی در شهر اصفهان است. بنابراین بهترین و مؤثرترین راهکار حفاظت از خانه‌های تاریخی، صنعت گردشگری است چراکه این خانه‌ها جز نفایس ملی نبوده و دولت طبق قانون وظیفه و البته توان حفاظت صفرتا صد این ابنیه را بر عهده نداشته است.
وی می‌افزاید: در حال حاضر قریب به یک دهه است که این راهکار در سطح کشور و استان اصفهان در حال اجرا است و با این راهکار نزدیک به ۲۰۰ اثر تاریخی را استان را نجات داده‌ایم که این ابنیه‌ها در قالب مراکز گردشگری در حال فعالیت هستند و حفاظت آن‌ها توسط مالکین و بهره‌برداران رقم می‌خورد.
ایزدی ادامه می‌دهد: اما برخی از خانه‌های تاریخی ثبت ملی شده وجود دارند که فعلاً در قالب صنعت گردشگری ورود نکرده‌اند، بنابراین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به‌تناسب توانایی خود یا کمک مالی و یا حمایت‌های غیرمالی در قابل مشورتی و در اختیار گذاشتن کارشناسان و مصالح به این خانه‌های تاریخی انجام می‌گیرد.
باقی ماندن ۳۰۰ خانه تاریخی در اصفهان
وی با اشاره به اینکه این راهکارها راهکار مفید و دائمی نبوده بلکه در حکم مسکن است، می‌گوید: در حال حاضر آمار دقیقی از خانه‌های تاریخی در استان اصفهان موجود نیست، اما طبق یک مطالعه‌ای که در سال‌های گذشته صورت گرفته برآورد اولیه از وجود پنج هزار خانه تاریخی در استان حکایت داشت که از این تعداد ۶۰۰ خانه در شهر اصفهان بود اما امروز به‌طورقطع زیر ۳۰۰ خانه در شهر اصفهان باقی‌مانده است و اغلب تخریب‌شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان بابیان اینکه اغلب خانه‌های تاریخی استان اصفهان متعلق به سه دوره مهم صفوی، قاجار و اوایل پهلوی است و خانه تاریخی غیرازاین سه دوره نداریم، تصریح می‌کند: عمده خانه‌های تاریخی اعیانی اصفهان متعلق به دوران صفوی است.
وی با تأکید بر اینکه طرح‌های تفصیلی شهرها هرچند سال یک‌بار با هماهنگی شهرداری‌ها، ادارات میراث فرهنگی و ادارات کل راه و شهرسازی به‌روزرسانی می‌شود، و مناطق مختلف شهری موردبررسی قرار می‌گیرد، می‌گوید: بر این اساس خانه‌های واجد ارزش تاریخی در این طرح‌های تفصیلی شهر، ستاره‌دار می‌شوند که در صورت ستاره‌دار شدن خانه دو حالت پیش می‌آید، یا اینکه با توجه به تمایل مالک ثبت ملی می‌شود و یا ثبت‌نشده و واجد ارزش تاریخی محسوب می‌شود که در زمان فروش منزل، این امر در زمان استعلام برای شهرداری مشخص می‌شود.
ایزدی ادامه می‌دهد: البته در زمان‌هایی قانون دست اداره میراث فرهنگی و گردشگری را باز گذاشته است که چنانچه خانه تاریخی بسیار ارزشمند باشد و مالک تمایلی به ثبت ملی ندارد و بحث اضطراری شود، شخصاً برای ثبت ملی آن اقدام کند که دیگر اجازه تخریب و پروانه ساخت برای آن ملک صادر نمی‌شود که مصداق آن «خانه تدیّن» در نجف‌آباد است. بنابراین بهترین راهکار برای مالکینی که تمایلی برای ثبت ملی شدن خانه تاریخی خود و بحث حفاظت از آن‌ها را ندارند، به بخش حوزه سرمایه‌گذاری اداره میراث فرهنگی استان مراجعه و هماهنگی لازم را داشته تا مطابق با مبلغ پیشنهادی مالک و کارشناسی، سرمایه‌گذار بخش خصوصی جهت خرید و یا بهره‌برداری معرفی شود.
علل ثبت ملی نشدن خانه تاریخی حاج شکری
وی در رابطه با علل ثبت ملی نشدن خانه تاریخی حاج شکری و تخریب آن می‌گوید: دوخانه تاریخی در جوار این خانه وجود داشته است که بسیار ارزشمند بوده اما خانه حاج شکری از منظر کالبدی به‌اندازه این دو منزل ارزش تاریخی نداشته است. همچنین در دهه ۸۰ که نهضت شناسایی خانه‌های تاریخی شهر اصفهان انجام گرفت، عملاً خانه حاج شکری واجد ارزش تاریخی شناخته نشد تا آنکه در طرح تفصیلی جدید شهر اصفهان در دهه ۹۰ این خانه ازنظر تاریخی ستاره‌دار می‌شود اما ثبت ملی نشده و بخش اعظمی از خانه ویران طی فرآیندی توسط مالک آن ویران می‌شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان ادامه می‌دهد: درنهایت سال گذشته مالک جدید خانه جهت پروانه ساخت، درخواست داده بود که طبق روال قانونی شهرداری از اداره میراث فرهنگی استعلام گرفت که طی دو مرحله کارشناسان و حتی من شخصاً از این خانه تاریخی بازدید کرده و در عمل شاهد بودیم که چیزی از خانه باقی نمانده بود به همین منظور با تخریب این خانه موافقت صورت گرفت.
وی اظهار می‌کند: بنابراین تنها راهکار اداره میراث فرهنگی برای ممانعت از تخریب بیشتر دوخانه هم‌جوار خانه حاج شکری، اعمال محدودیت‌هایی برای ساخت مالک خانه حاج شکری در ابعاد مختلف چون گودبرداری با حضور باستان‌شناس، محدودیت ارتفاعی حداکثر تا حدود هفت متر، به‌کارگیری مصالح خاص در نمای ساختمانی است.
ایزدی تأکید می‌کند: این نوع نگاه دقیقاً منطبق بر نگاهی است که هم منافع مالک تا حدودی در نظر گرفته‌شده و هم از میراث تاریخی حفاظت شود؛ اگرچه خانه حاج شکری بسیار ارزشمند بود و باید در دهه ۸۰ به‌عنوان خانه تاریخی ثبت ملی می‌شد. امروزه داشتن صرف نگاه عاشقانه به خانه‌های تاریخی کمکی به حفاظت این میراث نمی‌کند، چراکه ما مجبور هستیم نیم‌نگاهی را به منافع مالکین و وارثین داشته باشیم.
نظر شما